روزها در راه ـ تقدیم نامه ـ علی اکبر سیاسی

سلام به دوستان

شما شنونده صدای من از پادپخش روزها در راه هستید. روزها در راه را که شروع کردم این ایده در سرم بود که هر شماره را به یکی از بزرگان فرهنگ کشور که بر شکل‌گیری بنیان اندیشه‌های من و هم نسلانم موثر بودند، پیشکش کنم. راسیتش نخستین فردی هم که در ذهنم بود آقای دکتر محمدجعفر محجوب بودن، که همین عبارت سلام به دوستان که در دیباچه هر قسمت از زبانم می‌شنوید یادگار درس­گفتارهای ایشان است.

رفته رفته که پیش اومدیم تقدیم نامه‌ها که پایان بخش هر شماره روزها در راه بود فربه‎‌تر شد و شکل و شمائل خودش را شاداب‌تر پیدا کرد و در واکنش‌هایی که از شنوندگانم گرفتم بیشتر مورد توجه قرار گرفت و این درخواست خرد خرد قوت گرفت که این ها را جداجدا هم منتشر کنیم.

حالیا شما صدای مرا به این مقصود می‌شنوید. اکنون تقدیم نامه شماره هفدهم که در تاریخ ۷ خرداد ۱۴۰۰  منتشر شده  پیشکش به  آقای علی اکبر سیاسی

این شماره را به آموزگاریِ گران پایه­یِ دکتر علی اکبر سیاسی که نمونه ای کم مانند از درستی و راستی و استواری اجتماعی، که مخصوصن دوستدار فرهنگ و معرفت بود پیشکش می کنم.

 او با زندگی و مرگ خود نشان داد مردم حقیقت دوست و روشن روان و فرهنگ خواه و کسانی که دلبسته آداب درست و تمدن جوئی اند به شوق و میل باطنی، برای شخصیت کسانی چون دکتر سیاسی اعزاز و احترام قائلند.

سیاسی در کتاب گزارش یک زندگی گفته است پدرش از مردم یزد بود و در تهران می زیست. نوشته است که خود تحصیلات ابتدایی را در مدرسه خرد گذرانید و سپس مدرسه معروف علوم سیاسی وارد شد و چون مقدمات اعزام چند ماه  محصل در روزگار احمد شاه به اروپا پیش آمد در امتحانات آن شرکت کرد  و شاگرد اول شد و به اروپا رفت ولی تحصیلاتش به دوره دکتری نکشیده بود که جنگ جهانی نخستین در گرفت و دولت آن چند محصل اعزامی را به ایران برگردانید.

 دکتر سیاسی  اوضاع نابسامان اجتماعی و فکری و عمومی ایران راه و مجسم کرده و گفته است پدرش در فکر و اندیشه محدود خود تا به همان وضع عمومی و اجتماعی بود با تحصیل در مدرسه علوم سیاسی و رفتن او به فرهنگ به چه شدت و حدت مخالفت می کرده است.

 دکتر سیاسی پس از پایان یافتن جنگ به آرام شدن اوضاع ایران مجدداً در سال ۱۳۰۶ به اروپا رفت و از دانشگاه پاریس به درجه دکتری نایل شد و در سال ۱۳۱۰ به ایران بازگشت دیدار فرهنگ و تحصیلات اروپایی دکتر سیاسی را به خوبی و تمامی با تمدن آداب آن سامان آشنا ساخت تا آنجا که موضوع پایان نامه دکترای خود را ایران در برخورد با غرب انتخاب کرد .سیاسی در این پایان‌نامه در سال ۱۹۳۱ میلادی به زبان فرانسه در پاریس منتشر شد طبعاً با دید علمی و توجه کافی و تعمق تاریخی به این مسئله اساسی نگریست و چون اولین ایرانی بود که به دور از تفکر و ملاحظات اجتماعی و به صورت تحقیق دانشگاهی  موضوع را به مرحله سنجش و بررسی درآورده بود نوشته و نظریه شهرت گرفت.

در بازگشت به ایران دکتر سیاسی در دوره خدمات اجرایی در زمینه های فرهنگی و اجتماعی همان  مقصود و مرامی را دنبال کند که سال ها درباره آن فکر کرده  و به دیده تعمل علمی و تعمق تاریخی سوابق و عواقب آن سنجیده بوده است.  به همین ملاحظه دور از واقعیت نیست اگر او را نماینده مهم و یکی از سه یا چهار تن عامل در تحولات فرهنگی ۱۰۰ سال اخیر ایران و از پایه گذاران مبتکر و متفکر و کاملا موثر تعلیمات جدید و تشکیلات دانشگاهی بدانیم.

 دکتر علی اکبر سیاسی پس از بازگشت از سفر اول اروپا خدمات فرهنگی و تدریسی رسمی خود را با تدریس در3 مدرسه دارالفنون ، نظام و  علوم سیاسی آغاز کرد در همین دوران با ترجمه سفارت فرانسه در تهران را بر عهده داشت در آن مدرسه ها در آغاز کار درس زبان فرانسه میگفت و سپس روانشناسی تدریس می‌کرد.  علم روانشناسی جدید تا روزی که تو از اروپا بازگشت در ایران درست درس گفته نشده بود و کسی با این رشته علمی( البته به صورت جدید و اروپایی  آن) آشنایی نداشت دکتر سیاسی با هوشمندی و بینش علمی خود کسی است که وزارت معارف وقت را به تدریس رشته متقاعد کرد و خود در مدرسه های علوم سیاسی و دارالفنون به معلمی آن درس پرداخت.

 دکتر سیاسی در نتیجه تاثر از فرهنگ و مدنیت جدید مبتکر و موجد  فکر اساسی فرهنگی در ایران شد یکی از ضرورت اجرای تعلیمات اجباری در ایران بود و اشغال ایران به هنگام جنگ جهانی دوم به وزارت فرهنگ رسید بدین اندیشه مهم افتاد و به وضع و پیشنهاد قوانین و اصول آن اهتمام کرد ولی چون زمانه در آشوب و روزگار آبستن حوادث دیگر بود مجال و فرصت مناسبی را انتخاب نکرده بود که چنان فکر دور و دراز و آرزوی ملی و اساسی عملی شود .

 فکر مهم دیگرش که خوشبختانه عملی شد موضوع استقلال دانشگاه بود  شهرستان موفق شد با استفاده از موافقت شاه و قدرت سیاسی و حسن قبول شخص قوام السلطنه نخست وزیر وقت این فکر عمده را از مراحل دولتی و قانونی بگذراند و به دانشگاه شخصیت و اعتبار و حیثیت ببخشد.

چون فکر تاسیس دانشگاه ۱۰ سال قبل از آن پیش آمده بود و یحیی‌خان اعتمادالدوله و علی اصغر حکمت در راه تشکیل و تاسیس این دستگاه علمی پوشش کم نظیر کرده بودند باید یاد آن اقدام را هم به میان آورد تا برای خوانندگان جوان به دانشجویان کنونی  التباسی میان تاسیس دانشگاه و استقلال دانشگاه پیش نیاید.

 در تاسیس دانشگاه تهران به جز اعتمادالدوله و حکمت دکتر علی اکبر سیاسی رئیس تعلیمات عالیه وقت و دکتر عیسی صدیق و شاید ۳ یا چهار نفر دیگر را سهمی به قدر همت و مقام مقصود خود بوده است که نباید نادیده گرفت و  ناگفته از آن گذشت.

 فکر استقلال داد نمایشگاه تهران در امور علمی و اداری خود در فرهنگ ایران که تمام جنبه های آموزشی جنبه دولتی محض داشت کاری نو و اقدامی بسیار مهم بود این کار با قواعد و اصولی که بعداً برای امور مالی دانشگاه و تصویب رسید در دوره حکومت دکترمصدق  در روزگار  ریاست دانشگاهی دکتر سیاسی صورت تکمیلی یافت .

  سیاسی در دوران ۱۲ ساله ریاست انتخابی دانشگاه تهران یعنی از روزی که با استقلال یافتن دانشگاه به ریاست آن برگزیده شد تا روزی که موجبات عملی برکنار شدن او به وسیله قانون خاص فراهم گشت همیشه بر این کوشش بود که آنجا را بی‌طرفانه با اقتدار اداره کند.چون شورای دانشگاه اختیار داشت دانشگاه دارای احترام بود امور اساسی آنجا بر مبنای اسلوب و اصول موضوعه ای   شورای دانشگاه تاثیر میکرد صورت اجرایی می‌یافت.

از زمانی که دانشگاه استقلال یافته بود عده‌ای از استادان خود را متکی به نفس می‌دانستند شاید از همین روی بود که سیاسی ۲ بار با مشکل سیاسی و مملکتی روبرو شد و آن هر دو بار به مناسبت آن بود که حکومت توقع داشت دانشگاه عده‌ای از استادان را به مناسبت جریان‌های سیاسی که پیش آمده بود از کار برکنار کند.

بار اول پس  از تیراندازی به شاه در دانشگاه و اعلام غیر قانونی بودن حزب توده بود حکومت وقت میخواست بدان مناسبت  رئیس دانشگاه استادانی را که عضو حزب توده بودن برای همیشه از مقام علمی اخراج کند چون آن کار را مطابق قانون نمی‌دانست از قبول آن تن می زد.

 دیگر بار پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ بود که چون ۱۲ نفر از استادهای دانشگاه اعلامیه ای که  توسط  عده‌ای از رجال ملی و مخالفان دولت وقت علیه انتقاد قرارداد کنسرسیوم نفت تعیین شده بود امضا کرده بودند حکومت مصر وجود دانشگاه ۱۲ نفر را از دانشگاه اخراج کند.  دکتر سیاسی زیر بار نمی‌رفت می‌گفت دانشگاه دارای اختیار و حقیقی نیست و امضای احکامی که وزارت فرهنگ انتظار صدور آنها را داشت نزد عاقبت وزیر فرهنگ وقت آن احکام را امضا کرد و برکناری آن ۱۲ استاد اعلام شد متعاقب آن قانونی از مجلس گذرانده شده طرز تهیه رئیس انتخابی دانشگاه تغییر یافت و اختیار انتقال مستقیم رئیس دانشگاه از شورای دانشگاه  سلب  شد و شاه اختیار داده شد تا شاید از میان سه نفر منتخب شورای دانشگاه یکی را به ریاست این دانشگاه گزیند.

 دکتر سیاسی دوستدار حیثیت مقام و  احترام به کامل دانشگاه بود و  همواره می‌کوشید که به عزت آن افزوده شود شاید به همین ملاحظه بود که سیاست" محدودیت" را برای قوام و استحکام علمی و کیفیت اجتماعی دانشگاه مطلوب می دانست و با این که اوضاع و احوال زمان اقتضای توجه به کمیت( علت ازدیاد دانشجو و طالب علم) و مخصوصاً ایجاد دانشگاه در شهرهای مهم را داشت تمایل و توافق به ایجاد تغییرات نشان نمی‌داد.

دکتر سیاسی بی گمان پایه گذار امور و اسلوب اداری دانشگاه و بنیان گذار خدمات فرهنگی و انتشاراتی آن است. همکارانی که او برای اداره کارها انتخاب کرد ، اغلب شایستگی و تناسب آن کاری را داشتند که بر عهده گرفته بودند و خوشنامی و نیک اندیشی و کاردانی شهره بودند.

 انتشارات دانشگاه تهران در دوره ریاست در سال‌های آغازین کار او تاسیس شد و دکتر  پرویز ناتل خانلری طراح و مجری امور آن شد دکتر سیاسی در هر مقامی که بود به رشته تالیفات و نشر کتاب اهمیت زیاد می داد و جنبه کیفی آن نظارت می کرد و همکارانش را بر اون می داشت که نشر کتاب از هرگونه ابتذال به دور باشد

 از کارها فعل های اساسی و مهم دیگر که تاثیر زیادی در قوام بنیان فرهنگی دانشگاه داشت ایجاد بخش روابط فرهنگی بود که اداره امور آن را برعهده دکتر پخانلری  گذارده بود این اداره با دادن بورس های تحصیلی به دانشجویان خارجی( امریکا، فرانسه، چکسلواکی، آلمان، هند، پاکستان و عراق) آمدن افرادی را که به تحصیل زبان و ادبیات فارسی علاقه داشتن تغییر کرد و این کار بسیار اساسی که در راه ترویج زبان فارسی به طور علمی و دانشگاهی موثر بود به فکر و ابتکار دکتر سیاسی و شم فرهنگی خاص از دکتر خانلری در ایران آغاز شد.

تاسیس چاپخانه دانشگاه کوی امیر آباد خوابگاه های دانشجویان همه یادگار فکر بلند نیت مبارک دکتر سیاسی است

 در مقام ریاست دانشکده ادبیات و علوم انسانی و نیز دانشگاه های عالی تا پیش از اجرا شدن آن که بیش از ۲۰ سال مدت گرفت همواره  بر این کوشش بود که اعتبار علمی و اهمیت جهانی زبان فارسی پایدار باشد.

 به این منظور برگزاری مراسم فرهنگی با اساس و دور از جنجال را می پذیرفت و تبجیل و تجلیل از استادان به نام خودداری نداشت.

تاسیس مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی نیز نمونه دیگری است از آن فکر و مرام این مجله در طول مدتی که دکتر سیاسی بر آن اشراف و نظارت داشت منزلتی بالا داشت

 از دکتر محمد خوانساری دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی که در روزگار  ریاست دکتر سیاسی مسئولیت امور نشر مجله را داشتند  ها حکایتهای ظریف از دقت نظر و سخت‌گیری دکتر سیاسی در انتخاب مقالات ذکر شده.هر دو سعادت آن را داشتند که از روش و تعطیلی اداری و شم علمی و  قدرت معنوی دکتر سیاسی بهره وری و بالیدگی بیابند.

دکتر سیاسی مدیری بود که از ملاحظه کاری و ولنگاری دوری می جست و دانایی بود دقیق و منظم و همیشه مراقب.

پس از شهریور ۱۳۲۰ از شرکت و عضویت در احزاب و دسته های سیاسی و جز آن دوری می جست. شاید به مناسبت تعهد مقام ریاست دانشگاه تهران بر این عقیده بود که مشارکت او در احزاب موجب آن خواهد بود که دانشگاهیان در داخل دانشگاه فعالیت سیاسی بکنند و دانشگاه بیش از آنچه بود که جنبه سیاسی پیدا کند و تعارض هایی رو پیش بیاورد

 وقار و متانت و احتیاط از خصایص و فضائل دکتر سیاسی بود اگرچه معتقد به  تجدد در زمینه‌های اجتماعی بود همواره از  جلف گری و بی‌بند و باری دوری می‌جست.  تحول قواعد و اصول زندگی اجتماعی را بر مبنای استواری  اخلاقی درست می دانست. در حشر و نشر دوستانه امین و صدیق و بی تکبر بود

همین جا تا سخن به پایان نرسیده باید توضیح بدهم که تقدیم‌نامه‌ی روزها در راه  بر پایه نوشته‌ها و مصاحبه‌ها و تک‌نگاری‌هایی که از استادان یا در ستایش استادان نوشته شده و یا حاصل موانست خودم با  برخی از آن با بزرگواران یا فرزندگان‌شان بوده. همین‌طور یادداشت‌های روانشاد ایرج افشار در کتاب نادره کاران، یا نوشته‌های دوستم میلاد عظیمی در کانال تلگرامی نور سیاه و مواردی از این دست.

برای هر نمره معمولا ابتدا آن چه از اون فرد در ذهن دارم رو می‌نویسم بعد گشتی لابه‌لای اوراق می‌زنم و مطالبی جمع می‌کنم و با جابجا کردن و پس و پیش کردن مطالب گردآمده صورت مطلوب روزها در راه را از دل آن برمی‌سازم.

خوشحالم که دوستانی مثل شما همراهم هستید